BI KỊCH CỦA CHU ÂN LAI

 

Bài viết gốc: The Tragedy of Zhou Enlai

31 tháng 1 năm 2025
Minxin Pei

Thủ tướng tại vị lâu nhất của Trung Quốc là một chính trị gia có năng lực đáng kinh ngạc nhưng lại có nhiều khuyết điểm, người đã cố gắng, thường là vô ích, để giảm thiểu tác động của các chính sách tai hại của Mao. Một tiểu sử mới cắt ngang tuyên truyền của Đảng Cộng sản để làm sáng tỏ cuộc đời đầy biến động của Chu và bản chất phi nhân tính của chính trị dưới chế độ toàn trị.

CLAREMONT, CALIFORNIA – Trong số những kiến ​​trúc sư của chủ nghĩa cộng sản Trung Quốc, vai trò của Chu Ân Lai trong cả cuộc cách mạng năm 1949 và việc thành lập chế độ toàn trị mới có thể được cho là chỉ đứng sau Mao Trạch Đông.

Chu đã ảnh hưởng đến từng giai đoạn của Cách mạng Trung Quốc: từ những trận chiến đẫm máu để sinh tồn chống lại chính quyền Quốc dân đảng (Quốc dân đảng) vào cuối những năm 1920 và giữa những năm 1930 cho đến Chiến tranh Trung-Nhật lần thứ hai (1937-45), và trong suốt thời kỳ Mao (1949-76), trong thời gian đó ông giữ chức thủ tướng Trung Quốc.

Nhưng bất chấp sự nghiệp chính trị lâu dài và lừng lẫy của mình, tính cách thực sự của Chu vẫn bị che phủ trong một màn sương mù dày đặc của tuyên truyền chính thức. Hình ảnh công khai của ông, ngay cả ở phương Tây, là một trí thức vị tha, nhân hậu, người có kỹ năng quản lý vô song, là điều không thể thiếu để xây dựng chủ nghĩa xã hội Trung Quốc trong những điều kiện khắc nghiệt. Tất nhiên, bức chân dung này phù hợp chặt chẽ với những gì Đảng Cộng sản Trung Quốc (CPC) muốn người dân Trung Quốc tin tưởng - ngay cả ngày nay.

Theo một số cách, di sản của Chu đã tốt hơn Mao trong nhiều thập kỷ kể từ khi họ qua đời. Rốt cuộc, tội ác to lớn của Mao đối với người dân Trung Quốc đã khiến CPC không thể miêu tả ông là một nhà lãnh đạo không thể sai lầm. Đánh giá rộng lượng nhất về Mao, được đưa ra bởi người kế nhiệm Đặng Tiểu Bình vào đầu những năm 1980, là hành động của Mao là "70% tốt và 30% xấu".

Ngược lại, CPC không gặp khó khăn gì khi miêu tả Chu là một chính trị gia vĩ đại không bị ảnh hưởng bởi sự phản bội, tàn bạo và điên rồ của chế độ Maoist. Gợi ý chỉ trích duy nhất, được cho là cũng từ Đặng, là cố thủ tướng đôi khi hành động trái với ý muốn của mình trong Cách mạng Văn hóa vì mục đích tự bảo vệ mình.

Trong khi những người cai trị Trung Quốc có động cơ mạnh mẽ để bảo vệ hình ảnh của Chu như một trong những công chức đức hạnh nhất trong lịch sử hiện đại, thì Trần Kiến dường như có một mục tiêu khác: khám phá ra Chu thực sự. Sau nhiều năm nghiên cứu tỉ mỉ, Trần, một giáo sư lịch sử tại Đại học New York Thượng Hải, đã thành công trong việc lấp đầy nhiều khoảng trống trong hiểu biết của chúng ta về thủ tướng tại vị lâu nhất của Trung Quốc, người đã sống sót một cách kỳ diệu sau các cuộc thanh trừng không ngừng nghỉ và cuộc săn lùng phù thủy chính trị của Mao.

Chắc chắn, Trần phải đối mặt với một nhiệm vụ khó khăn. Hầu hết các hồ sơ có thể làm sáng tỏ vai trò của Chu trong các quyết định quan trọng định hình nên thời kỳ Maoist – từ Phong trào phản hữu và Đại nhảy vọt đến sự ra đời của Cách mạng Văn hóa, Sự kiện Lâm Bưu và sự xích lại gần nhau giữa Trung-Mỹ – vẫn bị cấm. Làm phức tạp thêm vấn đề, một số tài liệu nhạy cảm nhất – bao gồm cả “lời tự phê bình” của Chu từ chiến dịch do Mao dàn dựng chống lại ông, được phát động khi Chu đang hấp hối vì bệnh ung thư – đã được chuyển cho góa phụ của ông và rất có thể đã bị tiêu hủy.

Sự nghiên cứu tiểu sử Chu của Trần Kiến đã vượt qua được những hạn chế này và cung cấp những hiểu biết mới về tính cách phức tạp của Chu. Những gì xuất hiện là bức chân dung của một chính trị gia có năng lực đáng kinh ngạc nhưng có nhiều khuyết điểm, người luôn tìm cách đảm bảo sự sống còn chính trị của riêng mình trong khi cố gắng, thường không thành công, để giảm thiểu tác động của các quyết định thất thường và tai hại của Mao. Chính sự đối lập này đã khiến Chu trở thành đồng phạm không thể thiếu của Mao và nạn nhân phục tùng của ông ta.

SỰ TRỖI DẬY NHƯ SAO BĂNG

Sinh vào tháng 3 năm 1898 tại Hoài An, nay là một phần của tỉnh Giang Tô, Chu có một tuổi thơ không có gì đáng chú ý. Cuộc sống thời thơ ấu của ông được định hình sâu sắc bởi những năm tháng ở nước ngoài vào thời điểm Trung Quốc sa lầy trong chủ nghĩa quân phiệt, sự yếu kém của quốc gia và bạo lực lan rộng. Từ năm 1917 đến năm 1919, Chu sống ở Nhật Bản, nơi ông hy vọng được nhận vào trường đại học. Nhưng khi không vượt qua kỳ thi tuyển sinh tiếng Nhật, ông buộc phải trở về Trung Quốc, đến vừa kịp lúc để tham gia Phong trào Ngũ Tứ lịch sử, đóng vai trò là chất xúc tác cho sự nghiệp cộng sản mới chớm nở.

Vào cuối năm 1920, sau khi ngồi tù sáu tháng vì các hoạt động cánh tả của mình, Chu đã rời đi London trước khi cuối cùng định cư tại Pháp. Tại đó, ông gia nhập Đảng Cộng sản Trung Quốc và trở thành một nhà cách mạng toàn thời gian được Quốc tế Cộng sản tài trợ.

Sự thăng tiến nhanh chóng của Chu bắt đầu ngay khi ông trở về Trung Quốc vào năm 1924. Ở tuổi 26, ông được bổ nhiệm làm giám đốc các vấn đề chính trị tại Học viện Quân sự Hoàng Phố, dưới sự chỉ huy của chính Tưởng Giới Thạch. Dưới áp lực của Điện Kremlin, nhà lãnh đạo Quốc dân đảng Tôn Dật Tiên đã thành lập liên minh với Đảng Cộng sản Trung Quốc mới thành lập. Ảnh hưởng của Chu trong Đảng Cộng sản Trung Quốc tăng lên nhanh chóng và đến tháng 12 năm 1926, ông đã trở thành thành viên của Ủy ban Quân sự Trung ương của đảng và là một quan chức trong bộ phận nhân sự trung ương của đảng.

Ngay sau khi Tưởng chống lại những người Cộng sản vào năm 1927, Chu đã đến Moscow, nơi ông được Joseph Stalin tiếp đón. Sáu tháng sau, ông trở lại Thượng Hải để điều hành các hoạt động tình báo của Đảng Cộng sản Trung Quốc. Khi đến Giang Tây, nơi những người Cộng sản đã thành lập nên một "Cộng hòa Xô viết" mong manh, Chu đã là một trong những nhân vật hàng đầu của đảng. Mối quan hệ kéo dài hàng thập kỷ của ông với Mao bắt đầu từ đó.

Mặc dù cuộc gặp gỡ ban đầu của họ(Mao và Chu) rất căng thẳng - phần lớn là do Mao nghi ngờ Chu thông đồng với các nhà lãnh đạo Cộng sản khác, những người phẫn nộ trước sự ngạo mạn và tham vọng của Mao - nhưng cả hai đã trở thành đồng minh trong cuộc Vạn lý trường chinh huyền thoại, khi Hồng quân Trung Quốc trốn tránh lực lượng Quốc dân đảng của Tưởng. Tại một cuộc họp quan trọng vào tháng 12 năm 1934, Chu đã ủng hộ Mao, người đã bị gạt ra ngoài lề sau khi thua trong cuộc đấu tranh giành quyền lực trước đó ở Giang Tây. Những âm mưu của Chu đã giúp Mao tái gia nhập hàng ngũ lãnh đạo của đảng.

Vai trò quan trọng của Chu trong quá trình Mao lên nắm quyền không mang lại cho Mao lòng biết ơn. Thay vào đó, trong bốn thập kỷ tiếp theo, Mao hiếm khi bỏ lỡ cơ hội nhắc nhở Chu về địa vị cấp dưới của mình, coi ông như một cấp dưới trung thành nhưng đầy tội lỗi. Phương pháp ưa thích của Mao nhằm để kiểm soát các đối thủ chính trị trong đảng là buộc họ phải “tự phê bình”, công khai thú nhận “những sai lầm và tội ác” của mình đối với đảng. Chu lần đầu tiên phải chịu đựng sự giày vò về mặt tâm lý này vào tháng 11 năm 1943 tại Diên An, một căn cứ xa xôi của Đảng Cộng sản ở tây bắc Trung Quốc. Để củng cố quyền lực, Mao đã phát động cái gọi là Chiến dịch Chỉnh đốn, chiến dịch đầu tiên trong một loạt các cuộc thanh trừng chính trị nhằm đe dọa các nhà lãnh đạo cách mạng đồng chí và loại bỏ những người mà ông coi là mối đe dọa tiềm tàng với vị trí của mình.

Địa vị cao của Chu khiến ông trở thành mục tiêu lý tưởng cho cuộc săn lùng phù thủy của Mao. Trong một màn tự hạ nhục bản thân một cách nhục nhã, Chu đã buộc phải phát biểu trước Bộ Chính trị trong năm ngày, tự lên án mình về “những tội ác và sai lầm” có từ thời còn ở Giang Tây. Không cần phải nói, hồ sơ về “lời thú tội” của Chu đã được đảng và Mao lưu giữ, có lẽ là để làm đòn bẩy chống lại ông nếu cần thiết.

QUAN KHÂM SAI TRUNG THÀNH

Điều này có thể giải thích tại sao Chu hiếm khi chống lại quyền lực của Mao. Sự yếu đuối về mặt chính trị cùng với tài năng quản lý của ông đã biến Chu thành một tài sản giá trị: một quan khâm sai đại thần có năng lực và không đe dọa mà Mao có thể tin tưởng mà không cần nghi ngờ.

Lần Mao gần nhất sa thải Chu là vào năm 1956, khi thủ tướng dám thách thức trực tiếp ông về chính sách kinh tế. Mặc dù Mao đã kiềm chế không chỉ trích ngay lập tức, do Bộ Chính trị ủng hộ vị trí của Chu, nhưng hai năm sau, Mao đã trả đũa bằng cách dàn dựng một loạt các cuộc đối đầu công khai xấu xí, gần như cáo buộc Chu là "cánh hữu" và buộc ông phải vào một vòng "tự phê bình" khác.

Để đảm bảo rằng Chu sẽ không bao giờ nắm giữ đủ quyền lực để chống lại mong muốn của mình một lần nữa, Mao cũng tước bỏ phần lớn quyền hành chính của ông bằng cách thành lập "các nhóm lãnh đạo nhỏ" để giám sát các lĩnh vực chính sách quan trọng như tài chính và đối ngoại, và bổ nhiệm những người trung thành hoặc đối thủ của Chu làm chủ tịch. (Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình bây giờ đã áp dụng chiến thuật này để gạt Thủ tướng Lý Khắc Cường sang một bên ngay sau khi nắm quyền lãnh đạo Đảng Cộng sản Trung Quốc vào cuối năm 2012).

Trải nghiệm này đã thay đổi cơ bản Chu; tóc của ông được cho là đã bạc ngay sau đó, và ông không bao giờ thể hiện bất kỳ dấu hiệu bất đồng nào trước mặt Mao nữa.

Mặc dù cách làm việc mới của Chu đã cứu mạng ông, nhưng Trung Quốc phải trả giá đắt. Khi Mao phát động Đại nhảy vọt vào năm 1958, Chu đã âm thầm lo sợ rằng các kế hoạch tập thể hóa nông nghiệp và công nghiệp hóa cưỡng bức của Mao sẽ dẫn đến sự hủy hoại kinh tế, nhưng ông đã chọn cách im lặng.

Trên thực tế, đôi khi Chu đứng về phía những nhà lãnh đạo cách mạng khác dám thách thức các chính sách của Mao. Khi Nguyên soái Bành Đức Hoài khiến Mao tức giận bằng cách cảnh báo riêng với Mao tại Hội nghị Lư Sơn năm 1959 về thiệt hại kinh tế thảm khốc của Đại nhảy vọt, ban đầu Chu đã thông cảm với Bành. Nhưng khi Mao nói rõ ý định thanh trừng Bành, Chu đã nhanh chóng cùng các nhà lãnh đạo cấp cao khác lên án Bành.

Bản năng sinh tồn của Chu trở nên rõ ràng hơn trong thời kỳ Cách mạng Văn hóa. Vào một số thời điểm quan trọng, ông đã hành động như người thực thi của Mao trong cuộc thanh trừng các nhà lãnh đạo cấp cao, bao gồm cả tổng tham mưu trưởng Quân đội Giải phóng Nhân dân vào cuối năm 1965, thị trưởng Bắc Kinh và một vị tướng huyền thoại, tất cả đều coi Chu là bạn. Mao đã củng cố thêm vai trò của Chu bằng cách đưa ông lên làm người đứng đầu Văn phòng Trung ương khét tiếng về các vụ án đặc biệt, đơn vị chịu trách nhiệm truy tố các quan chức cấp cao của đảng và giao cho ông trực tiếp phụ trách vụ án chống lại Lưu Thiếu Kỳ, đối thủ chính của Mao và là mục tiêu chính của Cách mạng Văn hóa.

Luôn là tay sai trung thành, Chu đã tận tụy thực hiện các mệnh lệnh của Mao. Lưu, người đã làm việc chặt chẽ với Chu trước Cách mạng Văn hóa và ủng hộ ông trong cuộc đụng độ năm 1956 với Mao, đã bị khai trừ khỏi đảng và bị tố cáo là kẻ phản bội, trước khi chết trong tù vào năm 1969. Ngoại trừ Bộ trưởng Ngoại giao Trần Nghị, Chu không bảo vệ bất kỳ mục tiêu nào của Mao để tố Trần Nghị. Ông thậm chí còn ký lệnh bắt giữ con gái nuôi của mình, sau đó cô đã chết trong tù.

Trích dẫn lời cam kết trung thành vĩnh cửu của Chu với Mao vào tháng 5 năm 1966 - ngay trước khi Cách mạng Văn hóa chính thức nổ ra - Trần Kiến lập luận rằng sự ủng hộ của Chu là rất quan trọng đối với các âm mưu chính trị của Mao. Mặc dù Mao đã đảm bảo được sự ủng hộ của quân đội, nhưng ông không thể đối đầu với các đối thủ hàng đầu của mình trong đảng nếu không có sự ủng hộ của Chu, vì Chu kiểm soát bộ máy hành chính của nhà nước. Trong một số thời điểm quan trọng nhất của Cách mạng Văn hóa, Mao và Chu đã tổ chức các cuộc họp riêng để thảo luận về các vấn đề chính trị nhạy cảm. Sau đó, Chu đã trung thành thực hiện các chỉ thị của Chủ tịch Mao.

MỘT KẾT CỤC NHỤC NHÃ

Ngoài việc tuân thủ tuyệt đối theo mong muốn của Mao, Chu còn sở hữu một kỹ năng sinh tồn có giá trị khác: khả năng kỳ lạ trong việc đọc được tâm trạng và ý định của bạo chúa. Tài năng này cho phép ông đưa ra lời khuyên và thúc đẩy các chính sách phù hợp với các mục tiêu chính của Mao trong khi đưa ông ta tránh xa những thảm họa tiềm tàng. Mặc dù không bao giờ có thể công khai phản bác Chủ tịch, Chu biết rằng ông có thể khiến mình thực sự trở nên không thể thiếu bằng cách giúp Mao đạt được một số mục tiêu nhất định mà không gây nguy hiểm không cần thiết cho sự tồn tại của chế độ - sự đảm bảo an ninh cuối cùng của Mao.

Nhưng Chu đã đánh giá thấp chứng hoang tưởng và khả năng tàn ác vô cớ của Mao. Khi Chu được chẩn đoán mắc bệnh ung thư bàng quang giai đoạn đầu vào tháng 5 năm 1972, Mao đã cấm phẫu thuật một cách rõ ràng và ra lệnh rằng cả Chu và vợ ông đều không được thông báo về chẩn đoán này. Mao tiếp tục can thiệp vào việc chăm sóc y tế của Chu, ban hành các chỉ thị khiến các bác sĩ không thể điều trị cho ông. Sự can thiệp này đã dẫn đến việc trì hoãn kéo dài ca phẫu thuật của Chu, có khả năng góp phần khiến sức khỏe của ông suy giảm nhanh chóng và cuối cùng là cái chết chưa đầy bốn năm sau đó.

Rõ ràng là không hài lòng với việc chỉ phá hoại việc điều trị y tế của Chu, Mao đã phát động một chiến dịch nhằm bôi nhọ vị thủ tướng đang đau yếu. Vào tháng 6 năm 1972, Chu, người bị ung thư, một lần nữa buộc phải tự phê bình, tự lên án mình là "tội phạm" trong ba buổi tối liên tiếp.

Chiến dịch tàn bạo của Mao đối với Chu không hề giảm bớt ngay cả khi sức khỏe của Chu ngày càng xấu đi. Năm 1973, Mao đã bịa ra cái được gọi là "vụ bê bối Chu-Kissinger". Trong chuyến thăm Bắc Kinh, Cố vấn An ninh Quốc gia Hoa Kỳ Henry Kissinger đã đưa ra cho Trung Quốc những điều khoản có lợi để thúc đẩy hợp tác chiến lược giữa hai nước. Có lẽ là ghen tị với uy tín mà thủ tướng của mình nhận được vì sự xích lại gần nhau giữa Trung-Mỹ, Mao đã cáo buộc Chu là "quá mềm yếu".

Vào cuối đời, Chu đã suy sụp về thể chất và tinh thần. Trong một trong những lá thư cuối cùng gửi cho Mao, được viết vào tháng 6 năm 1975, Chu một lần nữa tự lên án mình trong một màn thể hiện lòng trung thành tuyệt vọng. "Bất chấp những lời dạy bảo vô tận của Chủ tịch", Chu viết, "Tôi vẫn liên tục phạm sai lầm hoặc thậm chí phạm tội. Về tất cả những điều này, tôi cảm thấy vô cùng xấu hổ và hối hận".

Thông qua việc tái hiện cuộc đời bi thảm của Chu, Trần đã tiết lộ bản chất phi nhân tính của nền chính trị dưới chế độ độc tài toàn trị. Là một người có tài năng phi thường, Chu sẽ trở thành một nhà lãnh đạo xuất chúng nếu ông phục vụ một chế độ khác. Nhưng trong một hệ thống do một tên độc tài cuồng loạn bạo lực cai trị, Chu đã phải tham gia vào một loạt các nghi lễ công khai tự hạ thấp bản thân vô tận, hy sinh mọi phẩm giá cá nhân vì mục đích sinh tồn chính trị. Với phản ứng ngoan ngoãn của Chu trước sự tàn ác của Mao trong những năm cuối đời, thật khó để không kết luận rằng cố thủ tướng Chu Ân Lai nghĩ rằng điều đó là xứng đáng.

Chen Jian, Zhou Enlai: A Life (Nhà xuất bản Đại học Harvard, 2024).

Minxin Pei, Giáo sư Chính phủ tại Cao đẳng Claremont McKenna, là tác giả của cuốn sách gần đây nhất là The Sentinel State: Surveillance and the Survival of Dictatorship in China - Nhà nước ngục tù: Giám sát và sự tồn tại của chế độ độc tài ở Trung Quốc(Nhà xuất bản Đại học Harvard, 2024).

Sài Gòn, 15:51 Saturday, 01st Feb 2025