TRÍ THỨC LÀ GÌ?

Ngày đăng: [Tuesday, July 20, 2010]

Bài liên quan:
+ Tâm tình với trí thức người Việt Nam ở nước ngoài
+ Trí thức và kẻ sĩ
+ Một số tổng kết về trí thức
+ Vài dòng về trang web JIPV

Trong tuần qua tôi có viết bài Tâm tình với trí thức người Việt Nam ở nước ngoài, có nhiều bạn bàn luận rất rôm rả và nhiều luồng ý kiến khác nhau, trong đó nhiều ý kiến có tính lạc đề tài tôi muốn nói. Nên thấy đề tài này cần thiết phải viết. Có nhiều định nghĩa trí thức là gì? Có những quan niệm khác nhau, và cũng có nhiều tác giả trong nước viết về nó chỉ cần search key word: "Trí thức là gì" và "intellectual" hay "intelligentsia" là có hàng đống bài viết để đọc. Ở đây tôi xin phân tích về mặt ngữ nghĩa của từ trí thức và đặc tính của từ này để có thể đi đến một sự thống nhất thế nào là trí thức đúng nghĩa, thế nào là trí thức giả danh và cơ hội? Ngoài ra không có ý gì khác trong bài viết này.

Quan niệm trí thức là gì? Theo tôi, ngữ nghĩa chữ trí thức tiếng Việt nghĩa đen có nghĩa là người hay tầng lớp có trí luôn luôn thức chứ không lim dim hay ngủ. Một người có trí mà trí đó luôn thức tỉnh thì luôn sáng suốt và nhìn vấn đề phải có lý và có tình đúng chỗ, đúng lúc và đúng sự kiện hoàn cảnh mà sự vật hiện tượng nào đó diễn ra. Không được quá duy lý sẽ dẫn đến khô khan, thiếu nhân bản, và cũng không được đem cảm tính cá nhân đến quá duy tình dẫn đến chủ quan trong phán xét một sự vật và hiện tượng trong đời sống xã hội trên mọi mặt. Hay nói cách khác, nếu nhìn sự vật hiện tượng quá duy vật thì thiếu nhân bản, và nếu nhìn sự vật hiện tượng quá duy tình thì sẽ mất tính khách quan.

Trí thức khác với tri thức. Trong khi trí thức là kiến thức hàn lâm do trường lớp dạy thì tri thức là kiến thức do đời dạy mà nên. Nhưng khi đã là một trí thức thì phải biến cái được học một cách hàn lâm thành cái mình tri - biết, hiểu - được để tri thức đó được áp dụng cho đời. Nên đã là một trí thức thì phải vẹn tròn cả hai tri và trí trong mọi sự vật và hiện tượng trong xã hội.

Để đạt được những điều trên, người trí thức luôn nhìn sự vật hiện tượng trên quan điểm triết học và duy lý hay duy tình trên phương diện cái chung, cái riêng, nhưng không quá đặt nặng cái nào vào tư duy và hành động của mình. Như vậy, đã gọi là trí thức thì phải hiểu, biết và lý luận mỗi sự vật hiện tượng trong xã hội đúng với nó và hành xử nó với một kiến thức vững chắc dẫn dường mà không lầm lạc hay mơ hồ được.

Từ đó, một vài đặc điểm của trí thức được đặt ra mà ta cần thấy chúng là đặc trưng cho một trí thức. Những đặc điểm đặc thù đó là gì? Theo tôi, có 2 điểm đặc thù mà người trí thức cần phải có. Hai đặc điểm này nó như điều kiện cần và đủ để làm nên một trí thức cho mọi thời đại.

Đặc điểm của trí thức:

Dấn thân, đã nói là trí thức thì phải nói đến dấn thân, vì trí thức vừa được trang bị kiến thức đời và kiến thức hàn lâm để có lý luận dẫn đường cho xã hội, nên trí thức phải gắn liền với dấn thân. Có kiến thức mà không có dấn thân thì không thể gọi là trí thức. Dù cho ai cho rằng tầng lớp trí thức là gì đi nữa, thì nhiệm vụ hàng đầu và là đặc điểm đặc thù của tầng lớp này khác với tầng lớp khác là dấn thân. Nếu trí thức không dấn thân để cải tạo cuộc sống thì ai làm?

Trí thức mà không dẫn đường cho xã hội và cộng đồng thì ai làm nhiệm vụ này? Không lẽ lấy một anh công nhân hay một bác nông dân là trí tuệ dẫn dường và cải tạo xã hội? Nên một xã hội mạnh là một xã hội có nhiều trí thức biết dấn thân, để cải tạo nó qua tư duy và hành động có khoa học dẫn đường. Nhưng phải là người dẫn đường sáng suốt, không cảm tính.

Ai đó tự cho mình là trí thức mà không biết dấn thân vì cái chung cho xã hội, cái riêng cho gia đình mình một cách trọn vẹn thì đó không phải là trí thức. Trong cách dấn thân luôn đặt sự cân bằng giữa chung và riêng, giữa gia đình, bản thân và cộng đồng, giữa sự sống còn của cộng đồng và sống còn cũa bản thân phải thật cân bằng.

Anh không thể chỉ biết hy sinh mình trong cuộc dấn thân vì cộng đồng mà quên bản thân, gia đình được. Vì như thế là cực đoan, là dấn thân lệch lạc và duy ý chí. Cũng như vậy, nếu anh dấn thân chỉ vì bản thân và gia đình mà không vì cộng đồng thì dấn thân đó cũng cực đoan và lệch lạc. Tất cả hai kiểu dấn thân này đều dẫn đến một kết quả tồi. Điều này ngày nay không hiếm thấy trong xã hội ta và trên toàn cầu, con người đã vì lợi ích riêng tư làm ra những bất cập cho xã hội, và những anh hùng rơm sa ngã vì chỉ hiểu sự vật hiện tượng mình hành động theo nghĩa vong thân.

Cho nên đã là trí thức thì phải biết dấn thân, dấn thân mà không vong thân, có nghĩ là lao vào hoạt động hay công việc nào đó bất chấp gian nan, nguy hiểm, nhưng không được quên mình thì mới gọi là trí thức. Quên mình một cách mù quáng không thể gọi là trí thức' mà đó gọi là cực đoan vì một ảo tưởng nào đó được cá nhân cho là lý tưởng một cách duy ý chí, thiếu lý luận và suy xét.

Hành Đạo, đã là trí thức như tôi nói ở trên thì không còn học nữa mà chỉ có hành. Người đi tu là đang đi học Đạo. Đạo đúng nghĩa nó là con đường. Người có học và có hiểu biết thì con đường đi vạch ra cho riêng mình phải là con đường đúng, chánh đạo. Đã là một trí thức thì phải biết tạo ra con đường không chỉ có cho mình, mà cho cả với cộng đồng một cách chân chính, để có tác dụng với cả hai chung và riêng đến một cái đích tốt đẹp hơn.

Để làm được điều đó người trí thức phải thực hành, thực hành kiến thức mình có để làm gương cho gia đình riêng và cho xã hội chung. Nói cho cô đọng đó là phải hành Đạo. Một khi đã dấn thân thì sự dấn thân đó phải cho một lý tưởng tốt đẹp dù khó khắn, nguy hiểm, nhưng không quên mình thì lý tưởng đó mới được phổ biến và hiện thực.

Nếu hiểu theo nghĩa thời Phong kiến, Vua là thiên tử thay trời trị dân, thì trí thức là đấng bầy tôi thay trời hành Đạo. Hành Đạo để chỉ ra cái sai quấy, cái xằng bậy của vua và hành Đạo để đem hiểu biết của mình đến với cộng đồng còn tăm tối về mặt hiểu biết. Người trí thức phải biết nói với hôn quân. Người trí thức không cần cho một minh quân. Vì nói cho một hôn quân bao giờ cũng khó hơn nói với minh quân. Nói với minh quân thì minh quân luôn biết điều hay lẽ phải, biết điều xằng bậy mà cảm thông. Còn đối với hôn quân thì khó biết điều hay lẽ phải, khó nhận điều xằng bậy, sai quấy do mình làm ra, và nói với hôn quân để hôn quân nghe là rất khó. Nên đã là trí thức thì phải biết nói và hành động làm sao để hôn quân nghe mới là trí thức đúng nghĩa. Đã thế người trí thức phải làm thêm nhiệm vụ dẫn đường sự hiểu biết cái đúng, cái sai cho cộng đồng qua nhiệm vụ hành đạo của mình.

Ngoài hai tính đặc thù trên, dĩ nhiên có học thức và các chỉ số EQ, IQ, AQ, etc... người trí thức bắt buộc phải có để có khả năng lĩnh hội kiến thức và mang kiến thức ấy vào cuộc sống phục vụ cho cái riêng và cái chung của bản thân và cộng đồng mà tôi không nói đến trong bài viết này.

Tóm lại, làm trí thức thật là khó. Khó vì để có đủ kiến thức hàn lâm và kiến thức đời không hề dễ. Sau khi có kiến thức rồi phải biết đem kiến thức đó đến cho tầng lớp lãnh đạo và tầng lớp thứ dân một cách sáng suốt trong công cuộc dấn thân và hành Đạo theo nghĩa chánh Đạo, sao cho vẹn toàn cả hai cái chung và cái riêng, không một sai lệch, suy suyển và lầm lạc. Đó mới là trí thức thực sự. Mọi người nghĩ sao? Xin mời bàn luận và bổ sung những gì còn thiếu trong bài viết này. Một tuần mới tốt đẹp.

Asia Clinic, thứ Ba, 12h10', ngày 20/7/2010

Update: Không biết vì sao, nhưng trang Tia Sáng online đã rút bài viết: "Tâm tình với trí thức người Việt Nam ở nước ngoài" của tôi xuống rồi. Xác định mất hoàn toàn lúc 16h54 phút chiều ngày 20/7/2010, không một lời giải thíc với tác giả, nhưng nó vẫn còn lưu trong báo mới dot com.